عبدالله هدایتعبدالله هدایت در سال ۱۲۷۸ش.در تهران در خانواده بزرگ و معروف هدایت چشم به جهان گشود.او فرزند حسینقلی‌خان هدایت (مخبرالدوله)، وزیر پست و تلگراف و نوه غلامرضا هدایت (مخبرالدوله)، رییس‌الوزرای رضاخان بود. ۱ - تحصیلاتتحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در مدرسه "آلیانس" فرانسوی‌ها و "دارالفنون" تهران به پایان رساند.سپس وارد مدرسه نظام شد و با درجه نایب (ستوان) دومی فارغ‌التحصیل شد. [۱]
عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی و نظامی معاصر، ج۳، ص۱۷۲۶، تهران، گفتار، ۱۳۷۶.
در سال ۱۳۰۲ش.که سردار سپه تصمیم گرفت، عده‌ای از افسران جوان را برای تحصیل به اروپا بفرستد، عبدالله هدایت با ۴۶ افسر دیگر از جمله خویشاوندانش، سروان علی رزم‌آرا عازم فرانسه شد و دوره دانشکده نظامی "سن‌سیر" را در رشته توپخانه گذراند. [۲]
رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساوک، ج۸، ص۲۹۶، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۱،.
در بازگشت به ایران نایب اول، هدایت به درجه سروانی رسید.پس از چهار سال در حالی که درجه سرگردی داشت، بار دیگر برای تحصیل به فرانسه اعزام شد.در این سفر دوره دانشگاه جنگ فرانسه را هم با موفقیت گذراند.عبدالله هدایت درجات بعدی را به ترتیب و طبق مقررات ارتش دریافت کرد و در سال ۱۳۰۹ سرهنگ دوم شد.در سال ۱۳۱۵ سرهنگ تمام شد و در سال ۱۳۱۹ به درجه سرتیپی رسید.در هنگام سرتیپی در دانشکده افسری استاد تاریخ ولیعهد بود. [۳]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط پهلوی، ص۷۸ و ۷۹، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۶.
۲ - هدایت بعد از شهریوراز شهریور ۱۳۲۰ و اشغال کشور به وسیله شوروی و انگلیس ارتش بزرگ و مجهز رضاشاهی مضمحل شد.اغلب افسران قدیمی، بازنشسته شدند و افسران تحصیل‌کرده، در ایران و کشورهای دیگر جانشین آنها شدند.عده‌ای هم خود را به شهربانی و ژاندارمری منتقل کردند.در تشکیلات جدید سرتیپ عبدالله هدایت که از افسران درستکار تحصیل‌کرده بود، بعد از شهریور ۲۰ معاون وزارت جنگ شد، دو سال بعد به معاونت ستاد ارتش منصوب شد، در سال ۱۳۲۵ که به دستور قوام‌السلطنه، مظفر میرزا دست راست قوام در راس یک هیئت سیاسی عازم آذربایجان شد، سرتیپ عبدالله هدایت در راس یک هیئت نظامی همراه او به آذربایجان رفت. [۴]
ناصحی، ابراهیم، غائله آذربایجان، چ۱، ص۱۳۰، تهران، ۱۳۸۵.
در این سفر با وجود بند و بست‌های مظفر میرزا با شوروی، پیشه‌وری و دیگر سران فرقه دموکرات آذربایجان، سرتیپ هدایت در مقابل همکاران نظامی پیشه‌وری ایستادگی کرد و حاضر نشد، درجه بالاتر افسران فراری و درجه کسانی را که از آن سوی مرز آمده بودند و قارچ گونه جنرال شده بودند، بپذیرد و همین امر باعث برخوردهایی بین او و مظفر میرزا شد. [۵]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، ج۲، ص۵۹۴، بی‌نا، ۱۳۷۵.
سرتیپ هدایت در اول فروردین ۱۳۲۶ به درجه سرلشگری رسید.در ششم تیرماه ۱۳۲۹ که سپهبد رزم‌آرا نخست‌وزیر شد، او را به عنوان وزیر جنگ به مجلس شورای ملی معرفی کرد.بعد از ترور رزم‌آرا او در دولت دکتر مصدق تا مدتی شغل مهمی نداشت.بعضی می‌گفتند، این برکناری به خاطر خویشاوندی با رزم‌آرا بود، نه عیوب خودش.در اول شهریور ۱۳۳۱ هدایت به اتفاق جمعی از امیران ارتش بازنشسته شد.بعد از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ سرلشگر هدایت دوباره به خدمت فراخوانده شد؛ اما در دولتی که سپهبد زاهدی در اول شهریور به شاه معرفی کرد، اسمی از سرلشگر هدایت نبود.سپهبد زاهدی، سرلشگر احمد وثوق را به عنوان معاون وزارت جنگ معرفی کرد.زاهدی سرلشگر هدایت را نمی‌پسندید و این طبیعی بود، آن دو از خمیر مایه‌هایی متفاوت ساخته شده بودند؛ اما در شهریور همان سال اعلام شد که سرلشگر هدایت به وزارت جنگ منصوب شد، این به دستور شاه بود و احتمالا برای مقابله با کارهای زاهدی، یک سال بعد در اول مهرماه ۱۳۳۳ هدایت به درجه سپهبدی رسید. [۶]
بهنود، مسعود، نخست وزیران ایران از سید ضیا تا بختیار، ص۳۱۱، تهران، جاویدان، ۱۳۷۷.
در ۱۹ فروردین ۱۳۳۴ در کابینه حسین علاء هم مقام خود را به عنوان وزیر جنگ حفظ کرد.از اول شهریور دوران جدیدی در زندگی عبدالله هدایت آغاز شد.در تقسیم‌بندی جدید ارتش او به ریاست ستاد مشترک منصوب شد.در این تشکیلات نیروی زمینی نیروی هوایی و نیروی دریایی هر یک دارای رییس ستاد خاص خود بودند؛ ولی همگی زیردست سپهبد هدایت رییس ستاد بزرگ انجام وظیفه می‌کردند.بعد از شهریور ۱۳۲۰ که شاه جدید در دادن درجه به افسران گشاده‌دستی کرده بود، تعداد سرلشگرها و سپهبدها بیش از‌اندازه زیاد شده بود.بعد از ۲۸ مرداد شاه تصمیم گرفت، همچنان که در زمان پدرش ارتش ایران فقط یک سپهبد داشت، او هم درجه جدیدی درست کند که فقط یک نفر به عنوان عالی‌ترین مقام ارتش دارای آن درجه باشد.به این دلیل درجه ارتشبدی ابداع شد. [۷]
عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی و نظامی معاصر، ج۳، ص۱۷۲۷، تهران، گفتار، ۱۳۷۶.
۳ - اولین ارتشبداز آن جا که هر کشور یک ارتش دارد، بنابراین باید یک ارتشبد داشته باشد.با این‌اندیشه در روز اول مهر ۱۳۳۷ که درجه‌های افسران اعلام شد، در اول لیست ترفیعات ارتش نام سپهبد عبدالله هدایت به عنوان ارتشبد نوشته شد.درجه ارتشبدی هدایت به سادگی جا نیفتاد و باعث رنجش عده‌ای از امیران قدیمی ارتش شد. [۸]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، ج۲، ص۵۹۸، بی‌نا، ۱۳۷۵.
۴ - ویژگیهاارتشبد هدایت از عالی‌ترین مقام ارتش تا سلول زندان منابع، او را مردی درویش‌مسلک، باسواد، پاکدامن، شجاع و وطن‌پرست و با ایمان معرفی کرده‌اند.آیا برای یک نظامی جز این هم چیزی لازم است؟ پس چرا چنین فردی باید چنان عاقبتی پیدا کند.درباره علت مغضوب شدن او سخن بسیار است؛ اما از جریان‌های پشت‌پرده و عمق ماجرا کسی اطلاع درستی ندارد. در رتبه‌بندی کارمندان و نظامیان به سه گروه الف، ب، ج و با سختگیری‌های فراوانی که در مورد این رتبه‌بندی می‌شد، عبدالله هدایت در گروه "الف" جای گرفت.او مردی سلیم‌النفس و وطنخواه بود.طلوعی در کتاب "بازیگران عصر پهلوی" در مورد علت مغضوب شدن او می‌نویسد: علت واقعی برکناری و تعقیب او هم این بود که در مقابل مداخلات آمریکایی‌ها در امور ارتش مقاومت می‌کرد و اتهام سوء استفاده پوششی برای برکناری و تحقیر این مرد بود. [۹]
الموتی، مصطفی، ایران در عصر پهلوی، ج۵، ص۲۴۱ـ۲۵۱، لندن، بی تا، بی نا.
در مورد برخورد اهانت‌آمیز آمریکایی‌ها و مقابله ارتشبد هدایت با این رفتار آنها علی‌اکبر صفی‌پور مدیر مجله امید ایران می‌گوید: روزی یک ژنرال دو ستاره از گروه مستشاران آمریکایی وارد اتاق هدایت شده بود.او در حال مطالعه یک پرونده بود و طبق عادت پاهای خود را روی میز گذاشته بود.هدایت با دیدن او رییس دفتر خود را صدا زده و به او گفت: این را از اتاق من بیندازید بیرون، رییس دفتر جلو رفته و دست ژنرال بهت‌زده را گرفته و او را بیرون‌انداخته بود.روز بعد ارتشبد برای گزارش کار به نزد شاه رفته بود.شاه به او گفته بود مثل این که دیروز خیلی عصبانی بودید.هدایت در جواب گفته بود، بله چون لازم بود، به آنها بفهمانم؛ اگر در دنیا نژاد متمدنی باشد، ما ایرانی‌ها هستیم، نه این تازه به دوران رسیده‌ها. [۱۰]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، ج۲، ص۵۹۸، بی‌نا، ۱۳۷۵.
محاکمه وی به عنوان سوء استفاده در ساختمان‌های ارتشی ساخته و پرداخته آمریکایی‌ها بود.هدایت در کمیته نظامی پیمان بغداد و سنتو چشم بسته تسلیم مقامات نظامی آمریکایی نمی‌شد و غالبا این اختلاف نظر به جر و بحث و سر و صدا منجر می‌شد.در پیمان نظامی بغداد، قرار بود کمیته دفاع از خاک ایران را از آن سوی کوه‌های زاگرس تعیین کند؛ اما در اثر وطن‌پرستی و پافشاری هدایت قرار شد، خط دفاعی ایران منطقه البرز و کوه‌های اطراف آن باشد. [۱۱]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، ج۲، ص۵۹۲، بی‌نا، ۱۳۷۵.
باری محکوم کردن، ارتشبد هدایت در دادگاه پرونده محکمه‌پسند و سنگین لازم بود؛ اما در پرونده کاری او نقطه ضعفی دیده نمی‌شد.در زمان او بیش از صدها میلیون دلار اسلحه خریده شده بود، صدها میلیون دلار هم خرج ارتش در داخل کشور شده بود؛ اما همه‌اش درست و قانونی بود. [۱۲]
عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی و نظامی معاصر، ج۳، ص۱۷۲۷، تهران، گفتار، ۱۳۷۶.
۵ - پرونده‌سازی برای هدایتدر سال‌های بعد از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ارتش تصمیم گرفت، در کردستان تاسیسات مفصلی برای ارتش بسازد.مناقصه به شرکت‌های خارجی سپرده شد، پس از پایان مدت قرارداد شرکت‌ها تصمیم گرفتند، بناها و خانه‌هایی را که برای اقامت مهندسان، کارکنان و کارگران خود ساخته بودند، خراب کنند و مصالح آن‌را بفروشند.گزارش امر به ارتشبد هدایت داده شد، او گفت: اگر ساختمان‌ها را به مبلغی کمتر از قیمت مصالح آن بفروشند، از سوی ارتش خریداری می‌شود، تا به عنوان خانه‌های سازمانی در اختیار افسران و درجه‌داران ارتش قرار گیرد.شرکت‌های خارجی پذیرفتند، همه خانه‌ها و تاسیسات آن به مبغی حدود یکصد و بیست هزار تومان خریداری شد.روند پرونده‌سازی مضحک به سرعت پیش رفت و اوراق پرونده با بازجویی از شاهدان مرعوب و مجذوب قطورتر می‌شد، تا به آن حد دلخواه رسید. [۱۳]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، ج۲، ص۶۰۳، بی‌نا، ۱۳۷۵.
در محاکمه ارتشبد هدایت هدف آن بود که او را تحقیر و عصبانی کنند، برای این کار دادستانی را انتخاب کردند که در ارتش به فحاشی و سخت‌دلی معروف بود.او "سرتیپ‌فرسیو" بود که در سال ۱۳۵۰ ترور شد.فرسیو به آسانی توانست، هدایت را عصبانی کند؛ ولی با همه تلاشی که کرد قادر نشد، او را تحقیر کند.وی هنگام نام بردن از ارتشبد هدایت او را عبدالله هدایت خطاب می‌کرد.دادستان در مورد سوء استفاده ۱۲۰ هزار تومانی از او می‌پرسید، در حالی که ارتشبد هدایت میلیاردها تومان برای ارتش معامله می‌کرد و دستور خرید می‌داد.حالا از او می‌خواستند، اعتراف کند، در معامله صد و بیست هزار تومانی چقدر سوء استفاده کرده است.محاکمه بدوی ارتشبد بازنشسته عبدالله هدایت در روز ۱۱ فروردین ماه ۴۲ شروع شد.در ۱۵ اردیبهشت ۴۲ دادگاه نظامی او را به دو سال زندان و پرداخت ۱۹۰ هزار تومان غرامت محکوم کرد.دادگاه تجدید نظر هدایت که در ۱۲ آبان همان سال تشکیل شده بود، بدون هیچ تغییری حکم دادگاه بدوی را تایید کرد.ضمنا او خود به خود از ارتش اخراج شد، وقتی دادگاه نظامی افسری را به محکومیتی بیش از یک سال محکوم می‌کرد، اخراجی محسوب می‌شد و مزایا حتی حقوق بازنشستگی او را قطع می‌کردند. [۱۴]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، ج۲، ص۶۰۳-۶۱۰، بی‌نا، ۱۳۷۵.
۶ - محکومیت دوممحکومیت ارتشبد هدایت تاثیری را که دستگاه انتظار داشت، در مردم نبخشید.مردم گزارش سانسور شده دادرسی را در روزنامه‌ها می‌خواندند؛ اما آن را طوری دیگر تعبیر می‌کردند.دادگاه فرمایشی او را محکوم کرده بود؛ اما مردم او را محکوم نمی‌کردند.به غیر از مردم هوشیار، افسران جوان ارتش هم درباره اولین ارتشبد ایران نظر دیگری داشتند، آنها یا به چشم خود دیده بودند، یا از بزرگتران خود شنیده بودند که هدایت افسری پاک و با ایمان است.برای حفظ ایران و منافع ایران بارها خود را به خطر‌انداخته است.در جوانی در بسیاری از جنگ‌های داخلی جنوب غرب و شرق کشور با تجزیه‌طلبان جنگیده و بعدها در مقامات بالا به ویژه در وزارت جنگ و ریاست ستاد و ستاد بزرگ به خاطر منافع ایران با خارجیان در افتاده است، در حالیکه مستشاران خارجی ما را عقب‌مانده می‌دانستند و برای خدمت در اینجا حق توحش می‌گرفتند.او ایرانی را نژاد برتر معرفی می‌کرد و هم تصمیم و تقاضای آنها را وقتی بر خلاف مصلحت کشور می‌دید با شجاعت رد می‌کرد.افسران جوان ارتش این‌ها را می‌دانستند.چون در محاکمه اول در پرونده‌سازی مضحک در تحقیر و خرد شدن وجهه او موفق نبودند، بار دیگر ارتشبد دل‌شکسته را به دادگاهی مضحک‌تر از اول کشاندند.ماجرا از این قرار بود در زمانی که هدایت رییس ستاد مشترک بود، از افسری خواسته بود که چهل‌چراغی برایش بخرد، بعد از این همه سال افسر، تازه به یاد آورده بود که ارتشبد، پول آن را نپرداخته است.از نظر دادستان ادعای آن افسر برای محکومیت هدایت کافی بود و او را بعد از دادگاه دوباره به دو سال حبس محکوم کردند و هدایت یک بار دیگر عازم زندان شد. [۱۵]
عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی و نظامی معاصر، ج۳، ص۱۷۲۷، تهران، گفتار، ۱۳۷۶
۷ - سرانجام هدایتارتشبد هدایت بعد از گذراندن دوران محکومیت دوم خود در یک شرکت راه و ساختمان مشغول به کار شد و سرانجام در روز ۲۲ فروردین ۱۳۴۷ پس از تحمل رنج‌های روحی فراوان در ۶۹سالگی در خانه کوچک و قدیمی که در هیچ یک از اتاق‌های آن چهلچراغ گران‌بهایی آویزان نبود، زندگی را بدرود گفت. ۸ - پانویس
۹ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «عبدالله هدایت» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۵/۱۴ رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سده 14 (شمسی) | رجال سیاسی عصر پهلوی | مقالات پژوهه | نظامیان عصر پهلوی
|